Słownik terminów podstawowych z zakresu integracji sensorycznej
Adaptacja do dotyku – stały nacisk na skórę lub stymulacja dotykowa mogą doprowadzić do osłabienia, a nawet do całkowitego zniesienia wrażenia, ale wystarczy drobny ruch czy niewielka zmiana stymulacji skóry, by wrażenia skórne wróciły.
Asymetryczny Toniczny Odruch Szyjny (ATOS) – obrót głowy dziecka w bok powoduje wzrost napięcia zginaczy po stronie potylicznej czaszki i wyprost kończyn po stronie przeciwnej (tzw. pozycja „szermierza”). Nieprawidłowe jest utrzymywanie się ATOS-a po 6 miesiącu. Brak pełnej integracji tego odruchu może powodować zachwiania równowagi przy ruchach głowy, problemy w zakresie ruchów naprzemiennych, przekraczania linii środkowej ciała, trudności w rozwoju percepcji wzrokowej, w tym – izolacji ruchów oczu od ruchów głowy, stabilizacji pola widzenia, nieprawidłowy chwyt narzędzia pisarskiego.
Dieta sensoryczna – zindywidualizowane wskazówki terapeutyczne dotyczące korzystnych dla dziecka stymulacji zmysłowych i organizacji środowiska (szkoła, dom), mających wspomóc funkcjonowanie dziecka i efekty terapii.
Dysfunkcje okoruchowe - zaburzenia kilku typów ruchów oczu, spowodowane nieprawidłowym funkcjonowanie układów przedsionkowego i proprioceptywnego; utrudniają rozwój percepcji wzrokowej.
Dyspraksja – „syndrom niezgrabnego dziecka”; jest to trudność w zrozumieniu (zaplanowaniu co zrobić) i wykonaniu czynności ruchowych (jak to zrobić) w sposób płynny, skoordynowany, ekonomiczny, w prawidłowej kolejności od początku do końca. Przyczyną dyspraksji rozwojowej są zaburzenia funkcji czuciowo-ruchowych (dotykowych, proprioceptywnych i przedsionkowych) i schematu ciała. Dzieci z dyspraksją są niezgrabne ruchowo (potykają się i często są poobijane, poruszając się, potrącają przedmioty i osoby), mają opóźnienia w zakresie samoobsługi (trudności z nauką zapinania i odpinania guzików, suwaków, wiązania sznurowadeł, ubierania i rozbierania się, posługiwania się sztućcami itp.). Mają wolniejsze tempo pracy, a ich działania są często nieefektywne mimo dużego nakładu pracy, wymagają znacznie więcej pomocy ze strony rodziców i opiekunów niż inne dzieci w ich wieku mimo, że ich rozwój intelektualny jest prawidłowy. Nie mają zdolności do generalizacji zachowań - nie potrafią planu działania modyfikować stosownie do nowych okoliczności. Problemom ruchowym towarzyszą zwykle również problemy emocjonalne, gdyż dzieci z dyspraksją często doświadczają niepowodzeń. Problemy planowania ruchowego dotyczą zarówno motoryki dużej, jak i małej, ale mogą występować również w obrębie aparatu artykulacyjnego i nazywane są wówczas dyspraksją oralną. Zaburza ona rozwój mowy i artykulacji. Ciężka, stosunkowo rzadziej występująca forma dyspraksji nazywa się apraksją.
Integracja sensoryczna jest to proces neurologiczny, w którym mózg odbiera pochodzące ze wszystkich zmysłów informacje, rozpoznaje je, interpretuje, segreguje oraz łączy ze sobą i wcześniejszymi doświadczeniami, w celu wykorzystania ich do wytworzenia adekwatnej reakcji organizmu, uwzględniającej zmieniające się warunki otoczenia. Inaczej, jest to taka organizacja wrażeń, by mogły zostać właściwie użyte do celowego, efektywnego działania.
Kinestezja to odbieranie i przetwarzanie wiadomości dotyczących położenia poszczególnych części ciała w przestrzeni i względem siebie. Odpowiada za kontrolę, precyzję i płynność ruchów. Dzięki kinestezji możliwe są min. takie czynności jak np. bezpieczne chodzenie po schodach bez patrzenia na własne stopy czy nauka gry na instrumentach (dzięki czuciu ułożenia nadgarstka, dłoni i palców).
Kokontrakcja – zdolność dowolnego napinania mięśnie antagonistycznych, czyli prostowników i zginaczy w celu utrzymania równowagi. Jest wskaźnikiem pracy układu przedsionkowo-proprioceptywnego oraz mechanizmów posturalnych, wpływa na rozwój percepcji wzrokowej.
Lateralizacja - to funkcjonalna przewaga stronna ciała człowieka, a więc większa sprawność jednej strony ciała od drugiej. Nie ogranicza się ona wyłącznie do pracy rąk (choć w czynnościach manualnych najłatwiej ją obserwować), ale dotyczy również nóg oraz parzystych narządów zmysłów: wzroku i słuchu. Jest pochodną dominacji półkulowej mózgu. Wyróżniamy następujące rodzaje lateralizacji: jednorodna – może być prawostronna (dominują kończyny i narządy zmysłów po tej samej – prawej stronie ciała, wskazuje na dominację półkuli lewej) lub lewostronna (czyli analogicznie - po lewej stronie ciała i świadczy o dominacji półkuli prawej); niejednorodna (inaczej zwana skrzyżowaną) – polega na wyraźnej czynnościowej przewadze narządów ruchu i zmysłu, ale nie po tej samej stronie ciała (np. dominuje ręka lewa, a noga, oko i ucho prawe) oraz nieustalona – brak ustalonej dominacji poszczególnych narządów ruchu i zmysłu.
Masaż Willbarger – specjalna technika masażu i docisków ciała stosowana u dzieci z nadwrażliwością dotykową.
Modulacja –
proces, w którym mózg reguluje własną aktywność. Jedne z
docierających impulsów nerwowych wzmacnia, by uwydatnić ich
percepcję lub wzmocnić reakcję, inne zaś wyhamowuje, by nie
dopuścić do przeładowania ośrodkowego układu nerwowego, bądź
powstrzymać od reakcji. Syndrom ten wiąże się głównie z
nieprawidłowym wzmacnianiem lub hamowaniem bodźców
przedsionkowych, proprioceptywnych i dotykowych, ale może również
dotyczyć informacji docierających przez kanał wzrokowy, słuchowy
czy węchowy. Zwykle przejawia się dwubiegunowością: podczas gdy w
zakresie jednych bodźców (wzmacnianych zbyt mocno przez mózg)
występuje nadwrażliwość, innym (nadmiernie wyhamowanym)
towarzyszy podwrażliwość. Przy nieprawidłowościach w procesie
modulacji dochodzi zwykle do dezintegracji zachowania, gdyż ma ona
wpływ na uwagę, ruchliwość, pobudzenie, wrażliwość i emocje.
Nadwrażliwość, czyli obronność sensoryczna, może dotyczyć każdego systemu: dotykowego, wzrokowego, słuchowego, przedsionkowego, rzadko – propriocepcji. Wiąże się z nietolerancją na pewien rodzaj bodźców, które odbierane są jako nieprzyjemne oraz wygórowanymi, nieadekwatnymi reakcjami na nie (obniżony próg pobudliwości). Jest deficytem neurofizjologicznym, a bywa mylnie interpretowana jako problem natury emocjonalnej, ze względu na towarzyszące jej często zachowania takie jak nadpobudliwość, zaburzenia koncentracji uwagi, czasem nawet agresja, itp.
Nadwrażliwość dotykowa – jeden z przejawów nieprawidłowej pracy systemu dotykowego. Powoduje dyskomfort psychiczny i fizyczny, gdyż nie tylko działające bodźce dotykowe odbierane są jako nieprzyjemne, ale również te przewidywane. Dziecko może powstrzymywać się przed eksplorowaniem, braniem do rąk zabawek o różnych kształtach i fakturach, zabawą w piasku, unikać aktywności, w których narażone będzie na niespodziewany dotyk, np. gier zespołowych, odmawiać próbowania potraw o nowym smaku i konsystencji, mycia zębów (przy nadwrażliwości strefy oralnej). Stosunkowo szybko i łatwo dochodzi u dzieci z nadwrażliwością do „przeładowania” systemu nerwowego, co powoduje silne emocjonalne reakcje, często impulsywne a nawet agresywne, a to z kolei może generować problemy społeczne dziecka. Istnieje związek między nadwrażliwością systemu dotykowego a nadpobudliwością ruchową i zaburzeniami w koncentracji uwagi.
Neuroplastyczność -
plastyczność neuronalna, czyli zdolność mózgu do zmian i
modyfikacji. Polega na zwielokrotnianiu połączeń synaptycznych i
dokonuje się przez całe życie, chociaż najintensywniej we
wczesnym dzieciństwie. To dzięki niej uczymy się i uruchamiamy
mechanizmy kompensacyjne (naprawcze). Plastyczność neuronalna
zależy od motywacji do wykonywania ćwiczeń i zadań, krytycznych
okresów rozwojowych dla poszczególnych funkcji oraz
różnorodności środowiska, w którym przebiega rozwój.
Plastyczność mózgu ma zasadnicze znaczenie dla terapii integracji
sensorycznej, gdyż zakłada możliwość zmian w obrębie systemu
nerwowego pod wpływem kontrolowanego dopływu bodźców
sensorycznych.
Niepewność grawitacyjna – przejaw nadwrażliwości przedsionkowej, polegający na nieprawidłowej modulacji informacji przedsionkowych pochodzące z receptorów ruchu liniowego. Objawia się wzmożonym napięciem, niepewnością, lękiem przy zmianach położenia głowy i całego ciała. Niewłaściwie modulowane wrażenia z receptorów grawitacji dopływają w sposób ciągły do mózgu, wzmagając się przy poruszeniach głowy, szczególnie w momencie przechodzenia z pozycji dobrze znanej do nowej, nieznanej, dlatego też dzieci z niepewnością grawitacyjną starają się utrzymywać głowę w bezruchu, najdłużej jak to możliwe, a przynajmniej nie przyjmują nowych niezwykłych pozycji, szczególnie jeśli wiąże się to z odrywaniem stóp od podłoża.
Nietolerancja ruchu – nieprawidłowa modulacja informacji pochodzących z kanałów półkolistych (ruchy rotacyjne).
Obserwacja kliniczna w diagnozie SI – zestaw kilkunastu prób do badania wskaźników integracji sensorycznej, zawierający szczegółowe procedury badania i ocenę wykonania. Dają one informacje min. o rozwoju lateralizacji, stopniu zintegrowania odruchów, napięciu mięśniowym, pracy gałek ocznych, równowadze, motoryce dużej i małej, koordynacji wzrokowo – ruchowej i wielu innych umiejętnościach, stosownych do wieku dziecka.
Oczopląs porotacyjny – szybki, o niewielkim zakresie, ruch oczu na boki, powstający w odpowiedzi na rotację ciała. Jest to reakcja automatyczna i nieświadoma. Wskazuje na związek między układem przedsionkowym a pracą mięśni oczu. W terapii SI odruch oczopląsu porotacyjnego jest jednym z ważnych wskaźników oceny funkcjonowania systemu przedsionkowego.
Planowanie motoryczne (praksja) – jest to umiejętność zaplanowania i wykonania nieznanego wcześniej, a więc niewyćwiczonego zadania ruchowego. Problemy w zakresie planowania ruchu nazywane są dyspraksją.
Podwrażliwość - wiąże się z obniżoną reaktywnością na pewien rodzaj bodźców sensorycznych – układ nerwowy ma trudności z rejestracją dopływających informacji. W związku z tym dziecko reaguje zazwyczaj dopiero przy silnych bodźcach lub dużej ich ilości. W zachowaniu może przejawiać się tym, że aktywnie poszukują danej stymulacji – potrzebują dużo wrażeń, nigdy nie mają dość, lubią intensywne doznania lub też mogą być wycofane, apatyczne, opóźnione reakcje na bodźce sensoryczne.
Przekraczanie linii środkowej ciała – zdolność oczu, głowy, rąk i nóg do swobodnego przekraczania linii symetrii ciała. Problemy w tym zakresie skutkują słabym opanowaniem schematu ciała, rozwojem koordynacji i percepcji wzrokowej (trudnościami w czytaniu, pisaniu, rysowaniu).
Ruchy posturalne w tle - subtelne, automatyczne ruchy całego ciała, które umożliwiają precyzyjną i wydajną pracę podczas wykonywania zamierzonych czynności (to, co wykonujemy nieświadomie w celu wykonania czegoś świadomie). Przystosowanie posturalne zależy od właściwej integracji bodźców przedsionkowych i proprioceptywnych.
Somatognozja - orientacja w schemacie ciała. Poczucie świadomości własnego ciała, jego granic i możliwości, orientacji względem innych obiektów w przestrzeni. Pełna percepcja ciała kształtuje się pod wpływem prawidłowo odbieranych i opracowywanych informacji z systemu dotykowego, proprioceptywnego i przedsionkowego.
Stabilizacja posturalna - nieświadome poczucie ustawienia ciała dające stabilizację w wybranej pozycji.
Symetryczny Toniczny Odruch Szyjny (STOS) - odgięcie głowy do góry i do tyłu powoduje wzrost napięcia wyprostnego w kończynach górnych oraz zgięciowego w kończynach dolnych. Przygięcie głowy do klatki piersiowej powoduje wzrost napięcia zgięciowego w kończynach górnych i wyprostnego kończyn dolnych. Niewyhamowany odruch zaburza umiejętność raczkowania. Objawia się również nieprawidłową postawą (pochylona sylwetka, garbienie się przy siedzeniu), trudnościami w utrzymaniu uwagi i stabilizacji pola widzenia, rozwoju koordynacji i percepcji wzrokowej, obniżonymi umiejętnościami manualnymi.
Syndrom posturalno – okoruchowy: zaburzenia w tym syndromie dotyczą głównie problemów w przetwarzaniu informacji docierających do trzech bazowych systemów: przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego. Konsekwencją są nieprawidłowości w zakresie: kontroli postawy, napięcia mięśniowego, dysfunkcje okoruchowe, zaburzenia integracji odruchów, koordynacji ruchowej, lateralizacji a także schematu ciała i orientacji przestrzennej. Współwystępuje często z zaburzeniami mowy, czytania, pisania. Dzieci z syndromem posturalno-okoruchowym charakteryzują się tendencją do niezgrabności, często mają trudności emocjonalne.
System dotykowy jest zmysłem najwcześniej się rozwijającym i dojrzewającym, pierwotnym. Receptory czuciowe (ciałka Paciniego, Meissnera, wolne zakończenia nerwowe) rozmieszczone są na całym obszarze skóry, będącej najobszerniejszym narządem ciała. Struktury umiejscowione w skórze oraz na jej powierzchni odbierają wrażenia lekkiego i głębokiego dotyku czy nacisku, wibracji, ciepła, zimna, bólu i przesyłają te informacje do mózgu. Istnieją dwa rodzaje doznań czuciowych: dotyk pierwotny – dający ogólną świadomość bycia dotykanym oraz dotyk różnicujący – późniejszy ewolucyjnie, pozwalający na dokładne różnicowanie czuciowe (np. faktura, kształt). Zmysł ten jest ważny dla naszego przetrwania (ssania, przełykania, eksplorowania otoczenia i reagowania na nie). Jest też podstawą właściwego rozwoju emocjonalnego, umysłowego i ruchowego dziecka. Wpływa min. na prawidłowe tworzenie się schematu ciała, planowanie motoryczne, umiejętności z zakresu motoryki małej, uwagę i pobudzenie, pozwala na percepcję dotykową bez udziału wzroku.
System proprioceptywny – nazywany potoczenie czuciem głębokim. Proprioceptory znajdują się w mięśniach, stawach, ścięgnach, oczach, uszach. Informują mózg o tym, co robi człowiek (czy porusza się, czy stoi, gdzie znajduje się w przestrzeni). Dzięki proprioceptorom mięśnie oraz ścięgna stają się coraz silniejsze i stabilniejsze. Wrażenia pochodzące z tego systemu są ważne min. w kształtowaniu schematu ciała, kontroli, płynności i planowaniu ruchu (m.in. umiejętności dozowania odpowiedniej siły do wykonania danego ruchu), utrzymywaniu stabilizacji posturalnej, właściwym napięciu mięśniowym, kształtowaniu poczucia bezpieczeństwa emocjonalnego.
System
przedsionkowy zwany
jest też zmysłem
równowagi,
rozwija się od wczesnego okresu wewnątrzłonowego. Znajduje się w
uchu wewnętrznym i obejmuje trzy pary kanałów półkolistych,
woreczek i łagiewkę. Kanały usytuowane są w trzech różnych
płaszczyznach: horyzontalnej, przedniej oraz tylnej i reagują na
przyspieszenie kątowe - w zależności od położenia głowy podczas
rotacji, jeden, dwa lub wszystkie trzy kanały są aktywizowane.
Drugi typ receptorów, umieszczonych w woreczku i łagiewce, reaguje
na przyspieszenie liniowe. Liniowy ruch obejmuje poruszanie się do
przodu i do tyłu, do góry i do dołu oraz w bok po linii prostej.
Łagiewka reaguje również na siłę grawitacji, woreczek natomiast
uważa się za receptor wibracji. Jest bazowym układem w terapii
integracji sensorycznej ze względu na liczne neuroanatomiczne
powiązania z innymi układami, min słuchowym i wzrokowym. Receptory
układu przedsionkowego uważane są za najbardziej wrażliwe spośród
wszystkich narządów zmysłów, a ich rolę w rozwoju dziecka trudno
przecenić. Doznania płynące z wykonywanych przez dziecko ruchów
umożliwiają mu coraz lepsze poznawanie własnego ciała, jego
granic i możliwości oraz relacji z otoczeniem. Prawidłowa praca
systemu przedsionkowego wpływa na bezpieczeństwo grawitacyjne, ruch
i równowagę, napięcie mięśniowe, postawę, ruchy gałek
ocznych, obustronną koordynację, przetwarzanie słuchowo-językowe,
przetwarzanie wzrokowo-przestrzenne, planowanie ruchu, poczucie
bezpieczeństwa emocjonalnego.
Toniczny
Odruch Błędnikowy (TOB)
– ułożenie głowy w przestrzeni w pozycji na brzuchu i na plecach
warunkuje wzrost napięcia mięśniowego. W pozycji na plecach
uniesienie głowy do góry hamuje aktywność zgięciową, a
aktywizuje wyprostną. W pozycji na brzuchu – głowa do góry
hamuje aktywność wyprostną, a wzrasta zgięciowa. Jeśli odruch
nie zostanie w pełni zintegrowany, dziecko leżące na plecach nie
jest w stanie podnieść jednocześnie głowy i ugiąć rąk i nóg,
natomiast leżąc na brzuchu ma problemy z jednoczesnym podniesieniem
głowy i wyprostowanych rąk i nóg. Odruch powinien być wygaszony
do 4 miesiąca życia. Jeśli tak się nie stanie, dziecko może mieć
nieprawidłowości regulacji napięcia mięśniowego: obniżone
(hipotonia) lub wzmożone (hipertonia), a co za tym idzie -
nieprawidłową postawę ciała, tendencję do chodzenia na palcach
lub garbienia się, zaburzenia równowagi. Ponadto charakterystyczne
są: szybka męczliwość i mniejsza zgrabność, problemy w
planowaniu ruchowym, zaburzenia rozwoju percepcji wzrokowej i
koordynacji wzrokowo - ruchowej.